Amicus est tamquam alter idem. - Przyjaciel jest jakby drugim mną. (Cicero) | Więcej
Rzeczownik - Substantivum

Podobnie, jak czasownik, rzeczownik ma kilka form, których znajomość jest niezbędna, aby go właściwie stosować. W słownikach podaje się zazwyczaj mianownik oraz dopełniacz liczby pojedynczej (często tylko jego końcówkę):

comoedia, -ae f komedia

Właśnie po tej końcówce można stwierdzić, do której deklinacji należy rzeczownik, czyli jak należy go odmieniać. Rozróżnia się pięć deklinacji:

Dekl.Należą do niej rzeczowniki...Przykład
Irodz. żeńskiego i męskiego zakończone w mianowniku l. poj. na -a, a w dopełniaczu na -aerosa, -ae f róża
nauta, -ae m żeglarz
IIrodz. męskiego zakończone w mianowniku l. poj. na -us i -er i rodz. nijakiego zakończone na -um; dopełniacz kończy się na -idominus, -i m pan
puer, -i m chłopiec
verbum, -i n słowo
IIIwszystkich rodzajów, o różnych zakończeniach mianownika l.poj., zakończone w dopełniaczu l. poj. na -isleo, -onis m lew
lex, legis f prawo
nomen, -inis - imię
IVrodz. męskiego i żeńskiego zakończone w mianowniku l. poj. na -us i rodz. nijakiego zakończone na -u; dopełniacz kończy się na -usgradus, -us m krok
manus, -us f ręka
cornu, -us n róg
Vrodz. żeńskiego zakończone w mianowniku l. poj. na -es, a w dopełniaczu na -eires, rei f rzecz
facies, -ei f twarz

Zobacz także: Deklinacja ze schematami końcówek.

Gramatyka łacińskiego rzeczownika jest zbliżona do polskiej: rzeczownik odmienia się przez przypadki (casus) i liczby (numeri) oraz posiada rodzaj (genus).

Rodzaj (Genus)

W łacinie wyróżnia się trzy rodzaje gramatyczne (genera): męski - masculinum (m), żeński - femininum (f) oraz nijaki - neutrum (n). Rodzaj rzeczownika może być naturalny, tzn. zgodny z płcią osoby lub zwierzęcia, które oznacza, lub gramatyczny, tzn. zgodny z końcówką gramatyczną. Rzeczowniki oznaczające mężczyzn są rodzaju męskiego, zaś oznaczające kobiety - rodzaju żeńskiego (kursywą zaznaczono skrót od łacińskiej nazwy rodzaju):

frater m - brat
pater m - ojciec
femina f - kobieta
soror f - siostra

Rzeczowniki oznaczające osoby można podzielić na dwie grupy:

  • nomina communia - posiadające jedną formę dla obu rodzajów, np. acola - sąsiad/sąsiadka, cives - obywatel/obywatelka
  • nomina mobilia - posiadające odmienną formę dla rodzaju męskiego i żeńskiego, np. filius - syn, filia - córka

Z reguły nazwy wiatrów i rzek są rodzaju męskiego (Sequana m - Sekwana), zaś nazwy drzew - rodzaju żeńskiego (laurus f - drzewo laurowe). Rzeczowniki oznaczające zwierzęta mają zwykle jedną formę dla samców i samic, np. aquila f - orzeł, vulpes f - lis. W takich przypadkach płeć rozróżnia się na podstawie towarzyszących im przymiotników masculinus i femininus:

vulpes masculina - lis
vulpes feminina - lisica

Warto zwrócić uwagę na formę przymiotnika masculinus - masculina, który przystosowuje się do rodzaju żeńskiego rzeczownika, choć w rzeczywistości oznacza przynależność do rodzaju męskiego. Nieliczna grupa rzeczowników oznaczających zwierzęta posiada zarówno formę męską, jak i żeńską:

gallus - kogut, gallina - kura
asinus - osioł, asina - oślica

Przypadek (Casus)

W łacinie wyróżniało się siedem przypadków (casus):

NazwaPytanieFunkcja podstawowa
1.Nominativus (Nom.)quis? quid?przypadek orzeczenia oraz orzecznika w orzeczeniu imiennym (być ... - ... esse)
2.Genetivus (Gen.)cuius?przypadek wskazujący na przynależność lub pochodzenie
3.Dativus (Dat.)cui?przypadek dopełnienia dalszego
4.Accusativus (Acc.)quem? quid?przypadek dopełnienia bliższego
5.Ablativus (Abl.)quo?przypadek wyrażający przyczynę, sposób, czas lub inne okoliczności
6.Locativus (Loc.)quo?przypadek wskazujący miejsce zdarzenia; tą funkcję przejął prawie całkowicie Ablativus
7.Vocativus (Voc.) przypadek adresata, do którego zwraca się podmiot

Zobacz także: Gramatyka - Funkcje przypadków.

Liczba (Numerus)

W łacinie klasycznej wyróżnia się dwie liczby (numeri): liczbę pojedynczą - singularis (sing.) oraz liczbę mnogą - pluralis (plur.). Dawniej (podobnie, jak w staropolszczyźnie) istniała jeszcze liczba podwójna - dualis, która uległa zanikowi.

Generalnie rzeczowniki odmieniają się przez liczby, tzn. występują zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej. Istnieje jednak pewna grupa rzeczowników posiadająca wyłącznie liczbę pojedynczą (singularia tantum), oraz grupa rzeczowników występująca wyłącznie w liczbie mnogiej (pluralia tantum).

  • Singularia tantum:

    aurum, -i n - złoto
    fides, -ei f - wiara
    iustitia, -ae f - sprawiedliwość
    plumbum, -i n - ołów
    sapientia, -ae f - mądrość
    vestis, -is f - ubranie
    vulgus, -i n - lud

  • Pluralia tantum:

    arma, -orum n - armia
    castra, -orum, n - obóz
    divitiae, -arum f - bogactwo
    fides, -ium f - struny
    liberi, -orum m - dzieci
    majores, -um m - przodkowie
    moenia, -ium n - mury miejskie
    nuptiae, -arum f - ślub