Amicus est tamquam alter idem. - Przyjaciel jest jakby drugim mną. (Cicero) | Więcej
Deklinacja - Declinatio

Deklinacja (Declinatio) to odmiana przez przypadki i liczby (z uwzględnieniem rodzaju). Deklinacji podlegają rzeczowniki, przymiotniki, zaimki i imiesłowy. W łacinie wyróżnia się pięć deklinacji, przy czym trzecia deklinacja posiada trzy typy. O tym, do której deklinacji należy słowo, decyduje końcówka jego dopełniacza l.poj. (Gen. sg.), którą słowniki podają zaraz po głównej formie.

dekl I | dekl II | dekl III | dekl IV | dekl V

I deklinacja - declinatio prima

Do pierwszej deklinacji należą słowa zakończone w mianowniku na -a, zaś w dopełniaczu na -ae. Ich temat (znajdowany w Gen. pl. pod odcięciu końcówki -rum) kończy się na -a, dlatego pierwszą deklinację nazywa się także "deklinacją -a". Zwykle są to:
  • rzeczowniki rodzaju żeńskiego, przede wszystkim oznaczające pojęcia abstrakcyjne:
    anima, -ae f - dusza
    clementia, -ae f - łagodność
    concordia, -ae f - zgoda
    industria, -ae f - pracowitość
    iustitia, -ae f - sprawiedliwość
    lingua, -ae f - język
  • niektóre rzeczowniki rodzaju męskiego lub męsko-żeńskiego, w tym nazwy narodowości:
    nauta, -ae m - żeglarz
    agricola, -ae m - rolnik
    incola, -ae mf - sąsiad/sąsiadka
    poeta, -ae m - poeta
    Belga, -ae m - Belg
    Persa, -ae m - Pers
Schemat końcówek I deklinacji:
I dekl. Sing Plur
Nom. -a -ae
Gen. -ae -ārum
Dat. -ae -is
Acc. -am -as
Abl. -is
Voc. -a -ae
Przykład odmiany w I deklinacji:
I dekl. puella, -ae f - dziewczynka
Sing Plur
Nom. puella puellae
Gen. puellae puellārum
Dat. puellae puellis
Acc. puellam puellas
Abl. puellā puellis
Voc. puella puellae
Anomalie pierwszej deklinacji:
  • dea, -ae f - bogini, filia, -ae f - córka, liberta, -ae f - wyzwolona kobieta: w Dat. i Abl. pl. występuje czasem starsza forma deabus, filiabus, libertabus dla odróżnienia od form wyrazów należących do drugiej deklinacji: deus, dei m - bóg, filius, fili m - syn, libertus, -ti m - wyzwoleniec:
    deis deabusque - do bogów i bogiń
    filiis et filiabus - do synów i córek
  • familia, -ae f - rodzina: ten rzeczownik zachował swoją starszą formę Gen. sing. w wyrażeniach:
    pater familias - ojciec rodziny
    mater familias - matka rodziny
  • w rzeczownikach złożonych z przyrostkiem -cola i -gena Gen. pl. może się również kończyć na -um:
    Gen. pl.: genus agricolum (= agricolarum) - rodzina rolników

II deklinacja - declinatio secunda

Do drugiej deklinacji należą słowa, których temat (znajdowany w Gen. pl. pod odcięciu końcówki -rum) kończy się na -o. Z tego powodu drugą deklinację nazywa się także "deklinacją -o". Gen. sg. wyrazów należących do tej deklinacji kończy się na -i. Mogą to być rzeczowniki wszystkich rodzajów, przy czym:
  • rzeczowniki rodzaju męskiego kończą się na -us, -er, -ir
  • rzeczowniki rodzaju żeńskiego kończą się na -us
  • rzeczowniki rodzaju nijakiego kończą się na -um
Rzeczowniki kończące się na -er są dwojakiego typu:
  • puer, pueri m - chłopiec: "e" należy do tematu, więc jest zachowane we wszystkich formach
  • ager, agri m - pole: "e" nie należy do tematu, więc jest (dla ułatwienia wymowy) pomijane wszędzie z wyjątkiem Nom. i Voc. sg.
Voc. sg. rzeczowników zakończonych na -us kończy się na -e.
Rzeczowniki rodzaju nijakiego mają takie same formy w Nom., Acc. i Voc. obu liczb.
Do drugiej deklinacji należą takie rzeczowniki jak:
caelum, -i n - niebo
dominus, -i m - pan
imperium, -i n - cesarstwo; rozkaz
ingenium, -i n - natura, talent
liber, libri m - książka
magister, magistri m - nauczyciel
malum, -i n - zło
minister, ministri m - sługa
modus, -i m - miara; sposób
oppidum, -i n - miasto
oraculum, -i n - wyrocznia
praeceptum, -i n - porada, wskazówka
proelium, -ii n - walka, bitwa

Schemat końcówek II deklinacji:

II dekl. m, f n
Sing Plur Sing Plur
Nom. -us, -er, -ir -i -um -a
Gen. -i -orum -i -orum
Dat. -o -is -o -is
Acc. -um -os -um -a
Abl. -o -is -o -is
Voc. -e, -er, -ir -i -um -a

Przyład odmiany w II deklinacji:

II dekl. annus, -i m - rok verbum, -i n - słowo
Sing Plur Sing Plur
Nom. annus anni verbum verba
Gen. anni annorum verbi verborum
Dat. anno annis verbo verbis
Acc. annum annos verbum verba
Abl. anno annis verbo verbis
Voc. anne anni verbum verba

Anomalie drugiej deklinacji:
  • imiona i kilka rzeczowników kończących się na -ius, -aius, -eius tworzy Voc. sg. przez dodanie końcówki -i, np. Vergilius - Vergili, Gaius - Gai, Pompeius - Pompei, filius - fili.
  • rzeczowniki kończące się na -ius i -ium mogą tworzyć Gen. sg. albo przez dodanie końcówki -i, albo -ii, np. negotium - negotii / negoti n - praca, interes.
  • rzeczownik deus, dei m - bóg posiada wiele równoważnych form:
    SingPlur
    Nom.deusdei, dii, di
    Gen.dei, divideorum, deum
    Dat.deo, divodeis, diis, dis
    Acc.deumdeos
    Abl.deo, divodeis, diis, dis
    Voc.deus, divedei, dii, di
  • rzeczownik locus, -i m - miejsce w Nom. i Voc. pl. posiada formy loci i loca
  • kilka rzeczowników kończących się na -us jest rodzaju nijakiego:
    pelagus, -i n - morze
    virus, -i n - trucizna
    vulgus, -i n - tłum

III deklinacja - declinatio tertia

Do trzeciej deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów, których temat (znajdowany w Gen. pl. po odcięciu końcówki -rum) kończy się na spółgłoskę lub na samogłoskę -i. Trzecia deklinacja dzieli się na trzy typy:
  • IIIa - typ spółgłoskowy
  • IIIb - typ samogłoskowy
  • IIIc - typ mieszany
Aby rozpoznać typ odmiany należy stwierdzić, czy wyraz jest równozgłoskowy (parisyllaba), czy nierównozgłoskowy (imparisyllaba):
  • równozgłoskowy ma w różnych przypadkach jednakową liczbę sylab
  • nierównozgłoskowy ma w różnych przypadkach różną liczbę sylab
Przykłady rzeczowników nierównozgłoskowych (porównano Nom. i Gen. sg.):
lex, leg-is f - prawo
consul, consul-is n - konsul
homo, homin-is m - człowiek

IIIa - typ spółgłoskowy

Do typu spółgłoskowego należą:
  • rzeczowniki nierównozgłoskowe:
    aer, aeris m - powietrze
    benignitas, -atis f - dobroć
    comitas, -atis f - uprzejmość
    decus, -oris n - ozdoba
    facultas, -atis f - możliwość
    homo, -inis m - człowiek
    ius, iuris n - prawo
  • kilka rzeczowników równozgłoskowych:
    canis, canis m - pies
    frater, fratris m - brat
    iuvenis, iuvenis m - młodzieniec
    mater, matris f - matka
    pater, patris m - ojciec
    senex, senis m - starzec
    vates, vatis m - wieszcz
  • przymiotniki w stopniu wyższym

W rzeczownikach rodzaju męskiego i żeńskiego, które kończą się na -s, ostatnia spółgłoska tematu często się zmienia lub całkowicie zanika:

palus (palud-s) - "d" zanika
miles (milet-s) - "t" zanika
rex (reg-s) - "g" ubezdźwięcznia się i razem z "s" tworzy "x"

To zjawisko nie dotyczy głosek "p" i "b", które pozostają niezmienione przed -s, np. trabs, trab-is f - pień drzewa, princeps, princep-is m - pierwszy mieszkaniec.

Jeśli "s" należy do tematu, w odmianie między samogłoskami wymienia się na "r", np. tempus, tempor-is n - czas.

Schemat końcówek typu spółgłoskowego:

IIIa dekl. m, f n
Sing Plur Sing Plur
Nom. różne -es różne -a
Gen. -is -um -is -um
Dat. -i -ibus -i -ibus
Acc. -em =Nom. =Nom. -a
Abl. -e -ibus -e -ibus
Voc. =Nom. =Nom. =Nom. =Nom.

Przykład odmiany dla typu spółgłoskowego III deklinacji:

IIIa dekl. homo, -inis m - człowiek nomen, -inis n - imię
Sing Plur Sing Plur
Nom. homo homines nomen nomina
Gen. hominis hominum nominis nominum
Dat. homini hominibus nomini nominibus
Acc. hominem homines nomen nomina
Abl. homine hominibus nomine nominibus
Voc. homo homines nomen nomina

IIIb - typ samogłoskowy

Do typu samogłoskowego należą:

  • przymiotniki w stopniu równym wszystkich rodzajów, zakończone w Gen. sing. na -is; przymiotniki mogą mieć trzy, dwa, lub jedno zakończenie rodzajowe:
    acer m, acris f, acre n - ostry/a/e
    nobilis mf, nobile n - szlachetny/a/e
    felix mfn - szczęśliwy/a/e
  • rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -e, -al, -ar (dawniej były to rzeczowniki równozgłoskowe)
    animal, animalis n - zwierzę
    exemplar, exemplaris n - przykład
    mare, maris n - morze
    rete, retis n - sieć
  • kilka rzeczowników równozgłoskowych rodzaju żeńskiego:
    puppis, puppis f - statek
    sitis, sitis f - pragnienie
    securis, securis f - siekiera
    turris, turris f - wieża
    tussis, tussis f - kaszel

Schemat końcówek typu samogł. (rzeczowniki rodzaju nijakiego):
IIIb dekl. n
Sing Plur
Nom. -e -ia
Gen. -is -ium
Dat. -i -ibus
Acc. -e -ia
Abl. -i -ibus
Voc. -e -ia
Przykład odmiany typu samogł. (rzeczowniki rodzaju nijakiego):
IIIb dekl. mare, -is n - morze
Sing Plur
Nom. mare maria
Gen. maris marium
Dat. mari maribus
Acc. mare maria
Abl. mari maribus
Voc. mare maria

Schemat końcówek typu samogł. (przymiotniki):

IIIb dekl. m, f n
Sing Plur Sing Plur
Nom. różne -es różne -ia
Gen. -is -ium -is -ium
Dat. -i -ibus -i -ibus
Acc. -em -es =Nom. -ia
Abl. -i -ibus -i -ibus
Voc. =Nom. =Nom. =Nom. =Nom.

IIIc - typ mieszany

Do tego typu należą rzeczowniki, które dawniej należały do typu samogłoskowego, ale później przyjęły temat zakończony na spółgłoskę z wyjątkiem Gen. pl., gdzie zachowały samogłoskową końcówkę -ium:
  • rzeczowniki równozgłoskowe kończące się na -es i -is (z wyjątkiem należących do typu samogłoskowego):
    nubes, nubis f - chmura
    navis, navis f - statek
    civis, civis mf - obywatel
    ignis, ignis m - ogień
    finis, finis mf - granica
  • rzeczowniki jednosylabowe kończące się na spółgłoskę i "s":
    ars, artis f - sztuka
    nox, noctis f - noc
    urbs, urbis f - miasto
    gens, gentis f - plemię, ród
  • rzeczowniki kończące się na -er, których temat (znajdowany w Gen. pl. po odrzuceniu końcówki -rum) kończy się na dwie lub więcej spółgłosek:
    imber, imbris m - deszcz
    linter, lintris fm - łódź
Schemat końcówek typu mieszanego:
IIIc dekl. m, f n
Sing Plur Sing Plur
Nom. różne -es różne -a
Gen. -is -ium -is -ium
Dat. -i -ibus -i -ibus
Acc. -em -es =Nom. -a
Abl. -e -ibus -e -ibus
Voc. =Nom. =Nom. =Nom. =Nom.
Przykład odmiany:
IIIc dekl. ars, -tis f - sztuka
Sing Plur
Nom. ars artes
Gen. artis artium
Dat. arti artibus
Acc. artem artes
Abl. arte artibus
Voc. ars artes

Anomalie trzeciej deklinacji:
  • następujące rzeczowniki równozgłoskowe mają w Gen. pl. końcówkę -um zamiast -ium:
    pater, patris m - ojciec
    mater, matris f - matka
    frater, fratris m - brat
    senex, senis m - staruszek
    juvenis, juvenis m - młodzieniec
    canis, canis mf - pies
  • następujące rzeczowniki należące do typu mieszanego tworzą Abl. sg. zarówno z końcówką -e, jak i -i:
    cives mf - cive, civi
    ignis m - igne, igni
    navis f - nave, navi
  • rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego kończące się w Gen. pl. na -ium mają dwie formy Acc. pl: ze starszą końcówką -is lub -es:
    artes, artis
    nubes, nubis
    urbes, urbis
  • niektóre rzeczowniki należące do typu spółgłoskowego, zwłaszcza zakończone na -as, posiadają dodatkową formę Gen. pl. kończącą się na -ium:
    civitas, -atis f - miasto: civitatum, civiitatium
    parens, -entis mf - rodzic: parentum, parentium
    Rzeczownik lis, litis f - kłótnia posiada w Gen. pl. wyłącznie formę litium.
  • następujące rzeczowniki odmieniają się nieregularnie:
    vis, - f - siła
    Juppiter, Jovis m - Jowisz, najwyższy bóg rzymski
    bos, bovis mf - krowa
    sus, suis (sueris) mf - świnia
vis, - Juppiter, Jovis
Sing Plur Sing Plur
Nom. vis vires Juppiter -
Gen. - virium Jovis -
Dat. - viribus Jovi -
Acc. vim vires Jovem -
Abl. vi viribus Jove -
Voc. vis vires Juppiter -
bos, bovis sus, suis (sueris)
Sing Plur Sing Plur
Nom. bos boves sus sues
Gen. bovis boum suis, sueris suum
Dat. bovi bobus, bubus sui subus, suibus
Acc. bovem boves suem sues
Abl. bove bobus, bubus sue subus, suibus
Voc. bos boves sus sues

IV deklinacja - declinatio quarta

Do czwartej deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów, których temat (znajdowany w Gen. pl. po odcięciu końcówki -um) kończy się na -u. Z tego powodu czwarta deklinacja zwana jest także "deklinacją -u". W mianowniku rzeczowniki te kończą się na -us lub -u, zaś w dopełniaczu na -us. Najważniejsze rzeczowniki należące do tej deklinacji to nazwy pięciu zmysłów:
auditus, -us m - słuch
gustatus, -us m - smak
odoratus, -us m - węch
sensus, -us m - dotyk
visus, -us m - wzrok
oraz rzeczowniki:
acus, -us f - igła, szpilka
arcus, -us m - łuk
cornu, -us n - róg
cultus, -us m - uprawa; ogłada
domus, -us f - dom
eventus, -us m - wynik
exercisus, -us m - wojsko
fructus, -us m - owoc
gelu, -us n - śnieg, lód
genu, -us n - kolano
gustus, -us m - smak, gust Idus, -us f - (Plur: Ides) Idy
Jesus, -us m - Jezus
manus, -us f - ręka
magistratus, -us m - urząd
metus, -us mf - strach, niepokój
motus, -us m - ruch
porticus, -us f - portyk
senatus, -us m - senat
spiritus, -us m - duch
tribus, -us f - trzecia część ludu; dzielnica
usus, -us m - użycie, praktyka

Schemat końcówek IV deklinacji:

IV dekl. m, f n
Sing Plur Sing Plur
Nom. -us -us -u -ua
Gen. -us -uum -us -uum
Dat. -ui -ibus -u -ibus
Acc. -um -us -u -ua
Abl. -u -ibus -u -ibus
Voc. -us -us -u -ua

Przykład odmiany w IV deklinacji:

IV dekl. magistratus, -us m - urząd cornu, -us n - róg
Sing Plur Sing Plur
Nom. magistratus magistratus cornu cornua
Gen. magistratus magistratuum cornus cornuum
Dat. magistratui magistratibus cornu cornibus
Acc. magistratum magistratus cornu cornua
Abl. magistratu magistratibus cornu cornibus
Voc. magistratus magistratus cornu cornua

Anomalie czwartej deklinacji:
  • imię Jesus ma tylko trzy formy w liczbie pojedynczej: Nom. Jesus, Gen./Dat./Abl./Voc. Jesu, Acc. Jesum
  • rzeczownik domus, -us f - dom ma dodatkowe formy na wzór drugiej deklinacji:
    SingPlur
    Nom.domusdomus
    Gen.domus, domidomuum, domorum
    Dat.domui, domodomibus
    Acc.domumdomus, domos
    Abl.domu, domodomibus
    Voc.domusdomus

V deklinacja - declinatio quinta

Do piątej deklinacji należą głównie rzeczowniki rodzaju żeńskiego (jedynie meridies jest rodzaju męskiego, a dies - męsko-żeńskiego), których temat (po odcięciu końcówki -um w Gen. pl.) kończy się na -e. Z tego powodu deklinację piątą nazywa się "deklinacją -e". Rzeczowniki należące do tej deklinacji kończą się na -es, a w dopełniaczu na -ei.

Samogłoska "e" wydłuża się w Gen. i Dat. Sing. jeśli poprzedza ją "i": dies - diēi, ale: fides - fidei.

Najważniejsze wyrazy w tej deklinacji to:
dies, diei mf - dzień
effigies, -iei f - podobieństwo, obraz
facies, -iei f - twarz
fides, fidei f - wierność
materies, -iei f - materia
meridies, -iei m - południe
res, rei f - rzecz
spes, spei f - nadzieja

Schemat końcówek V deklinacji:
V dekl. Sing Plur
Nom. -es -es
Gen. -ei -erum
Dat. -ei -ebus
Acc. -em -es
Abl. -e -ebus
Voc. -es -es
Przykład odmiany w V deklinacji:
V dekl. res, rei f - rzecz
Sing Plur
Nom. res res
Gen. rei rerum
Dat. rei rebus
Acc. rem res
Abl. re rebus
Voc. res res