Amicus est tamquam alter idem. - Przyjaciel jest jakby drugim mną. (Cicero) | Więcej
Przymiotnik - Adiectivum

Przymiotnik (Adiectivum) zawsze opisuje rzeczownik, z którym zgadza się pod względem przypadku, liczby i rodzaju. Warto o tym pamiętać, ponieważ w łacinie przymiotnik niekoniecznie występuje obok rzeczownika, który określa. Przymiotnik odmienia się według określonej deklinacji; może się także stopniować.

Łaciński przymiotnik może posiadać jedno, dwa lub trzy zakończenia rodzajowe. Jedno zakończenie (-s lub -x) oznacza, że mianownik l. poj. jest jednakowy dla rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego. Te przymiotniki należą do przymiotników III deklinacji. Słownik podaje ich mianownik i dopełniacz l. poj. (jego końcówkę):

felix, -icis - szczęśliwy, szczęśliwa, szczęśliwe
ingens, -entis - ogromny, ogromna, ogromne
sapiens, -entis - mądry, mądra, mądre

Dwa zakończenia rodzajowe (-is, -e) oznaczają, że mianownik l. poj. rodzaju męskiego i żeńskiego jest jednakowy i kończy się na -is, a nijakiego na -e. Te przymiotniki również należą do przymiotników III deklinacji. Słownik podaje oba zakończenia (końcówkę drugiego zakończenia) lub liczbę 2:

fortis, 2 - silny (fortis - silny, silna; forte - silne)
militaris, -e - wojskowy (militaris - wojskowy, wojskowa; militare - wojskowe)
nobilis, -e - szlachetny (nobilis - szlachetny, szlachetna; nobile - szlachetne)

Występują dwa typy trzech zakończeń rodzajowych:

  • -us/-er, -a, -um - są to przymiotniki I i II deklinacji. Słownik podaje wszystkie trzy zakończenia (ich końcówki) lub liczbę 3:
    bonus, 3 - dobry, dobra, dobre
    liber, -era, -erum - wolny, wolna, wolne
    pulcher, -chra, -chrum - piękny, piękna, piękne
  • -er, - is, -e - należą do przymiotników III deklinacji. Słownik podaje wszystkie trzy zakończenia (ich końcówki):
    acer, acris, acre - ostry, ostra, ostre
    celeber, -bris, -e - wolny, wolna, wolne
    volucer, -cris, -cre - latający, latająca, latające

Przymiotniki I i II deklinacji

Są to przymiotniki o trzech zakończeniach rodzajowych: -us/-er, -a, -um. Formy męskie i nijakie (-us/-er, -um) odmieniają się według drugiej deklinacji, a formy żeńskie (-a) - według pierwszej deklinacji. Przymiotniki zakończone na -er są dwojakiego typu: jeśli samogłoska "e" należy do tematu, występuje we wszystkich przypadkach, w przeciwnym razie pozostaje tylko w mianowniku i wołaczu liczby pojedynczej. [ pokaż odmianę ]

Wyjątki: przymiotniki zakończone na -fer i -ger zachowują samogłoskę "e" we wszystkich formach: armiger, armigera, armigerum - noszący/a/e broń, signifer, signifera, signiferum - noszący/a/e sztandar. Przymiotnik dexter, dextra, dextrum - prawy/a/e posiada dodatkowe formy z "e": dexter, dextera, dexterum. Przymiotnik satur, satura, saturum - nasycony/a/e utracił końcówkę -us w mianowniku l. poj. rodzaju męskiego.

Przymiotniki III deklinacji

Przymiotniki III deklinacji mogą mieć jedno, dwa lub trzy zakończenia rodzajowe:

  • -s (-x) wspólne dla wszystkich trzech rodzajów
  • -is, -e wspólne dla rodz. męskiego i żeńskiego, osobne dla nijakiego
  • -er, -is, -e osobne dla każdego rodzaju

Przymiotniki III deklinacji odmieniają się według typu samogłoskowego trzeciej deklinacji. [ pokaż odmianę ]

Singularis Pluralis
mfn mfn
Nom.felixfelixfelix felicesfelicesfelicia
Gen.felicisfelicisfelicis feliciumfeliciumfelicium
Dat.felicifelicifelici felicibusfelicibusfelicibus
Acc.felicemfelicemfelix felicesfelicesfelicia
Abl.felicifelicifelici felicibusfelicibusfelicibus
Voc.felixfelixfelix felicesfelicesfelicia
Nom.fortisfortisforte fortesfortesfortia
Gen.fortisfortisfortisfortiumfortiumfortium
Dat.fortifortiforti fortibusfortibusfortibus
Acc.Abl.fortifortiforti fortibusfortibusfortibus
Voc.fortisfortisforte fortesfortesfortia
Nom.aceracrisacre acresacresacria
Gen.acrisacrisacris acriumacriumacrium
Dat.acriacriacri acribusacribusacribus
Acc.acremacremacre acresacresacria
Abl.acriacriacri acribusacribusacribus
Voc.aceracrisacre acresacresacria

Stopniowanie

Większość przymiotników podlega stopniowaniu. Podobnie, jak innych językach, w łacinie wyróżnia się trzy stopnie:

  • stopień równy (Gradus positivus)
  • stopień wyższy (Gradus comparativus)
  • stopień najwyższy (Gradus superlativus)

Stopień równy (Gradus positivus) wyraża fakt posiadania danej cechy przez obiekt lub osobę, bez porównywania do innych obiektów lub osób (np. szybki, miły). Stopień równy reprezentuje podstawowa forma przymiotnika podawana w słownikach.

acer, acris, acre - ostry, ostra, ostre
facilis, -e - łatwy/a, łatwe
felix, -icis - szczęśliwy/a/e

Przymiotniki w stopniu równym odmieniają się tak, jak to opisano powyżej (przymiotniki I i II deklinacji oraz przymiotniki III deklinacji).

Stopień wyższy (Gradus comparativus) wyraża posiadanie większego natężenia cechy w porównaniu z innymi obiektami (np. szybszy, milszy). Tworzy się go przez dodanie przyrostka -ior do tematu form męskich i żeńskich oraz -ius do tematu form nijakich. Temat znajduje się odrzucając końcówkę -i lub -is w dopełniaczu l. poj. rodzaju męskiego.

Stopień równyTematStopień wyższy
m, fn
acer, -is, -e ostry/a/eacr-acrior ostrzejszy/aacrius ostrzejsze
facilis, -e łatwy/a/efacil-facilior łatwiejszy/afacilius łatwiejsze
felix, -icis szczęśliwy/a/efelic-felicior szczęśliwszy/afelicius szczęśliwsze

Przymiotniki w stopniu wyższym odmieniają się według typu spółgłoskowego trzeciej deklinacji.

Stopień najwyższy (Gradus superlativus) wyraża posiadanie największego natężenia cechy w porównaniu z innymi obiektami (np. najszybszy, najmilszy). Stopień najwyższy tworzy się w następujący sposób:

  • przymiotniki zakończone na -er: zamiana -er na -errimus, -a, -um:
    Stopień równyStopień najwyższy
    acer, acris, acre ostry/a/eacerrimus, -a, -um najostrzejszy/a/e
    celer, celeris, celere szybki/a/ecelerrimus, -a, -um najszybszy

  • kilka przymiotników zakończonych na -ilis: zamiana -ilis na -illimus, -a, -um:
    Stopień równyStopień najwyższy
    facilis, -e łatwy/a/efacillimus, -a, -um najłatwiejszy/a/e
    difficilis, -e trudny/a/edifficillimus, -a, -um najtrudniejszy/a/e
    similis, -e podobny/a/esimillimus, -a, -um najb. podobny/a/e
    dissimilis, -e niepodobny/a/edissimillimus, -a, -um najb. niepodobny/a/e
    gracilis, -e smukły/a/egracillimus, -a, -um najsmuklejszy/a/e
    humilis, -e niski/a/ehumillimus, -a, -um najniższy/a/e

  • pozostałe przymiotniki: dodanie do tematu -issimus, -a, -um
    Stopień równyStopień najwyższy
    felix, -icis szczęśliwy/a/efelicissimus, -a, -um najszczęśliwszy/a/e
    utilis, -e użyteczny/a/eutilissimus, -a, -um najb. użyteczny

Przymiotniki w stopniu najwyższym odmieniają się jak przymiotniki I i II deklinacji.

Wyjątki w odmianie

  • Przymiotniki frugi - uczciwy, -a, -e oraz nequam - nikczemny, -a, -e są jedynymi przymiotnikami, które nie odmieniają się (ale się stopniują).

  • Przymiotniki odmieniające się nieregularnie:
    • alius, -a, -ud - inny, -a, -e
    • alter, -era, -erum - jeden (z dwóch), -a, -e
    • ullus, -a, -um - jakiś, -aś, -ieś
    • nullus, -a, -um - żaden, -dna, -dne
    • uter, utra, utrum - który (z dwóch), -a, -e
    • neuter, -tra, -trum - żaden (z dwóch), -a, -e
    • solus, -a, -um - sam, -a, -o
    • totus, -a, -um - cały, -a, -e
    • unus, -a, -um - jedyny, -a, -e
    Te przymiotniki nie posiadają wołacza. W liczbie mnogiej odmieniają się regularnie. Przymiotnik neuter odmienia się jak uter. [ pokaż odmianę ]

  • Przymiotniki odmieniające się jak rzeczowniki III deklinacji:
    • vetus, -eris stary, -a, -e
    • dives, -itis bogaty, -a, -e
    • compos, -otis rządzący, -a, -e
    • particeps, -cipis uczestniczący, -a, -e
    • pauper, -eris ubogi, -a, -e
    • princeps, -ipis pierwszy, -a, -e
    • sospes, -itis zachowany, -a, -e
    • superstes, -stitis ocalały, -a, -e
    Ponadto dives, -itis posiada formy skrócone: sing. Nom. dis, Gen. ditis, Dat. i Abl. diti, Acc. ditem, plur. Nom. i Acc. dites (mf), ditia (n), Gen. ditium, Dat. i Abl. ditibus. Przymiotniki inops, -opis - potrzebujący, -a, -e oraz memor, -oris - pamiętny, -a, -e mają w Abl. sing. inopi, memori, ale w Gen. plur. inopum, memorum. [ pokaż odmianę ]

  • W liczbie pojedynczej plus (więcej) jest rzeczownikiem rodzaju nijakiego, ale w liczbie mnogiej jest przymiotnikiem wszystkich rodzajów. W żadnej liczbie nie posiada wołacza. [ pokaż odmianę ]

Wyjątki w stopniowaniu

  • Przymiotniki zakończone na -dicus, -ficus, -volus tworzą stopień wyższy przez zamianę końcówek -us/-a, -um na -entior, -entius, zaś stopień najwyższy - przez zamianę tych końcówek na -entissimus, -a, -um:

    Stopień równyStopień wyższyStopień najwyższy
    maledicus, -a, -um
    złośliwy, -a, -e
    maledicentior, -ius
    złośliwszy/a, -e
    maledicentissimus, -a, -um
    najzłośliwszy, -a, -e
    magnificus, -a, -um
    wspaniały, -a, -e
    magnificentior, -ius
    wspanialszy/a, -e
    magnificentissimus, -a, -um
    najwspanialszy, -a, -e
    benevolus, -a, -um
    życzliwy, -a, -e
    benevolentior, -ius
    życzliwszy/a, -e
    benevolentissimus, -a, -um
    najżyczliwszy, -a, -e

  • Przymiotniki zakończone na -eus, -ius, -uus (ale nie -quus) stopniują się opisowo za pomocą modyfikatorów magis - bardziej i maxime - najbardziej:

    Stopień równyStopień wyższyStopień najwyższy
    arduus, -a, -um stromy, -a, -emagis arduus, -a, -um bardziej stromy, -a, -emaxime arduus, -a, -um najbardziej stromy, -a, -e
    idoneus, -a, -um stosowny, -a, -emagis idoneus, -a, um bardziej stosowny, -a, -emaxime idoneus, -a, -um najbardziej stosowny, -a, -e
    dubius, -a, -um wątpliwy, -a, -emagis dubius, -a, -um bardziej wątpliwy, -a, -emaxime dubius, -a, -um najbardziej wątpliwy, -a, -e

  • Przymiotniki stopniujące się nieregularnie:

    Stopień równyStopień wyższyStopień najwyższy
    bonus, -a, -um dobry, -a, -emelior, meliusoptimus, -a, -um
    malus, -a, -um zły, -a, -epeior, peiuspessimus, -a, -um
    magnus, -a, -um wielki, -a, -emaior, maiusmaximus, -a, -um
    parvus, -a, -um mały, -a, -eminor, minusminimus, -a, -um
    multus, -a, -um liczny, -a, -eplus, plusplurimus, -a, -um
    frugi uczciwy, -a, -efrugalior, frugaliusfrugalissimus, -a, -um
    nequam nikczemny, -a, -enequior, nequiusnequissimus, -a, -um

  • Przymiotniki nieposiadające stopnia równego:

    Stopień wyższyStopień najwyższy
    citerior, -ius bliższy/a, -ecitimus, -a, -um najbliższy, -a, -e
    deterior, -ius niższy/a, -edeterrimus, -a, -um najgorszy, -a, -e
    interior, -ius głębszy/a, -eintimus, -a, -um najgłębszy, -a, -e
    ocior, -ius szybszy/a, -eocissimus, -a, -um najszybszy, -a, -e
    potior, -ius mocniejszy/a, -epotissimus, -a, -um najmocniejszy, -a, -e
    prior, -ius wcześniejszy/a, -eprimus, -a, -um pierwszy, -a, -e
    propior, -ius bliższy/a, -eproximus, -a, -um najbliższy, -a, -e
    ulterior, -ius dalszy/a, -eultimus, -a, -um najdalszy, -a, -e

  • Przymiotniki, których stopień równy ma szczególne znaczenie:

    Stopień równyStopień wyższyStopień najwyższy
    postero die - następnego dnia
    posteri - przodkowie
    posterior, -ius
    późniejszy/a, -e
    postremus
    najpóźniejszy/a, -e
    nationes exterae - obce kraje
    exteri - obcokrajowcy
    exterior, -ius
    zewnętrzny/a, -e
    extremus, extimus
    najdalszy/a, -e
    Mare Inferum - M. Tyreńskie
    inferi - bogowie podziemia
    inferior, -ius
    niższy/a, -e
    infimus, imus
    najniższy/a, -e
    Mare Superum - M. Adriatyckie
    superi - bogowie niebiańscy
    superior, -ius
    wyższy/a, -e
    supremus - ostatni/a, -e
    summus - najwyższy/a, -e

  • Przymiotniki nieposiadające stopnia wyższego:

    Stopień równyStopień wyższyStopień najwyższy
    vetus, -eris
    stary/a, -e
    vetustior, -ius
    starszy
    veterrimus, -a, -um
    najstarszy, -a, -e
    fidus, -a, -um
    wierny, -a, -e
    -fidissimus, -a, -um
    najwierniejszy, -a, -e
    novus, -a, -um
    nowy, -a, -e
    recentior, -ius
    nowszy
    novissimus, -a, -um
    ostatni, -a, -e
    sacer, -cra, -crum
    święty, -a, -e
    -sacerrimus, -a, -um
    najświętszy, -a, -e
    falsus, -a, -um
    fałszywy, -a, -e
    -falsissimus, -a, -um
    najbardziej fałszywy, -a, -e

    Stopień wyższy vetustior, -ius pochodzi od innego przymiotnika: vetustus. Stopień najwyższy "najnowszy" wyraża się przez recentissimus.

  • Przymiotniki nieposiadające stopnia najwyższego:

    Stopień równyStopień wyższyStopień najwyższy
    alacer, -cris, -cre
    żwawy, -a, -e
    alacrior, -ius
    bardziej żwawy/a, -e
    -
    ingens, -entis
    ogromny/a, -e
    ingentior, -ius
    większy/a, -e
    -
    salutaris, -e
    zdrowy/a, -e
    salutarior, -ius
    zdrowszy/a, -e
    -
    iuvenis, -is
    młody/a, -e
    iunior, -ius
    młodszy/a, -e
    minimus natu
    najmłodszy
    senex, senis
    stary/a, -e
    senior, -ius
    starszy/a, -e
    maximus natu
    najstarszy

    Również wiele przymiotników zakończonych na -alis, -ilis, -bilis nie posiada stopnia najwyższego.

  • Przymiotniki niestopniujące się: przymiotniki, których znaczenie nie pozwala na stopniowanie, np. hodiernus - dzisiejszy, annuus - coroczny, mortalis - śmiertelny, oraz kilka wyjątków: mirus, gnarus, merus.